Chà là Canary - loài cây nhập nội trong hệ thống cây xanh thành Huế,
một loài hiếm ở Việt Nam
Đỗ Xuân Cẩm
(Bài đăng ở Tạp chí Nghiên cứu & Phát triển số 3, sở Khoa học & Công nghệ Thừa Thiên Huế)
Trong hệ thống cây xanh đô thị của thành phố Huế, số lượng loài nhập nội chiếm một tỉ trọng khá lớn. Chính những loài đó đã góp phần đa dạng hoá chủng loại và hình thái, giúp cho việc tôn tạo cảnh quan mang nhiều sắc thái đặc thù. Tuy nhập nội, nhưng nhiều loài tỏ ra ưu thế sinh thái, thích nghi cao độ với môi trường sống, thậm chí có loài còn sinh trưởng phát triển tốt hơn hẳn một số loài bản địa, khiến chúng ta có thể xem chúng là những loài bản địa hoá, như Phi lao (Casuarina equisetifolia), Xa cừ (Khasya senegalensis), Nhạc ngựa (Swietenia macrophylla), Đa đề (Ficus religiosa), Đa búp đỏ (Ficus elastica),…Trong tập hợp các loài cây nhập nội đó, ngoài loài Bao báp (Adansonia digitata) - được xem là loài hiếm ở Việt Nam, đã từng thu hút sự chú ý của nhiều nhà khoa học cả nước và du khách đến Huế, đã có nhiều bài viết trên nhiều tạp chí khác nhau - còn có một loài hiếm thứ hai, hầu như rất ít người quan tâm, mặc dù có dáng dấp tuyệt đẹp và đã tồn tại trên cả trăm năm ở Huế. Đó là Chà là Canary. Đây là loài cây cảnh thân cột họ Cau được nhập nội, đã cùng nhiều loài thân cột cùng họ góp phần không nhỏ vào việc đa dạng hoá phương thức tôn tạo cảnh quan cho Huế như Cau bụng (Roystonia regia), Thốt nốt (Borassus flabellifer), Cọ dầu (Elaeis guineensis), Kè Tàu (Livistrona chinensis), Cọ cảnh (Livistona saribus), Chà là Nam (Phoenix loureiri),…
Vị trí phân loại:
Chà là Canary, tên tiếng Anh Canary Islands Date Palm, Canaries Date Palm, Canary Date Palm, Canary Date; tên tiếng Pháp Dattier des Canaries, Palmier ornemental des Canaries; tên khoa học là Phoenix canariensis Hort. ex Chabaud., thuộc chi Phoenix, tông Phoeniceae, phân họ Coryphoideae, họ Cau - Arecaceae (Palmae), bộ Cau - Arecales, phân lớp Cau - Arecidae, lớp Hành (Một lá mầm) - Liliopsida (Monocotyledones), ngành Ngọc lan (Hạt kín)- Magnoliophyta (Angiospermae).
Đặc điểm hình thái
Chà là Canary là cây thân gỗ thường xanh, dạng thân cột. Ở vùng Côte d'Azur, chiều cao cây có khi đạt tới 20 m, đường kính thân tới trên 0,6 m, vỏ thân được bao bọc bởi những vảy lớn hình những viên kim cương, do một phần cuống lá để lại khi rụng, trông rất đặc sắc và dễ phân biệt với nhiều loài cùng chi, cùng họ. Đỉnh thân mang từ 50 đến 150 lá kép thứ sinh hình lông chim, có khi dài đến 6 m, với cuống dài 0,5 - 1m, có góc đính vào thân thay đổi, lớn dần theo tuổi lá, tạo thành một vòm tán hình trứng tròn đặc trưng. Mặt dưới phiến lá chét có phủ lớp phấn trắng. Đỉnh lá chét vót nhọn thành gai cứng, cộng với những lá chét ở gốc lá biến dạng thành gai nhọn hoắt, thường gây trở ngại cho việc chăm sóc cây non. Loài thuộc dạng đơn tính khác gốc, cây cái có kích thước nhỏ hơn cây đực cùng tuổi. Cây ra hoa, kết quả hàng năm, hoa dạng bông mo dày đặc, màu vàng kem. Quả mọng nhỏ, dài đến 3,5cm, màu xanh, khi chín màu đỏ cam, ăn được nhưng không ngon. Hạt khá lớn so với kích thước quả, dài 3 cm, có rãnh sâu chạy dọc suốt chiều dài hạt, có phôi nhũ sừng chiếm hết thể tích hạt, phôi nhỏ.
Đặc điểm sinh học, sinh thái
Cây thích khí hậu khô và lạnh, ưa sáng, khi còn nhỏ cần có bóng che nhẹ; thích đất ẩm thoát nước, không chịu úng, có thể chịu được những nơi có lượng mưa lên đến 2000 - 3000 mm/năm. Tuy nhiên, ở vùng khí hậu ẩm ướt, cây con thường mắc bệnh đốm lá và dễ nhiễm một số loài nấm bệnh khác. Ở vùng nguyên sản, cây mọc tự nhiên ở cao độ 200 - 600m so với mực nước biển. Nhiệt độ thích hợp cho sinh trưởng, phát triển là từ +2 đến +5oC, cây có thể chịu được nhiệt độ -10oC. Tái sinh tự nhiên mạnh bằng hạt, sinh trưởng chậm, 3 năm đầu cây sinh trưởng rất chậm, từ năm thứ tư trở đi sinh trưởng nhanh hơn. Cây ra hoa và thụ phấn vào mùa xuân và mùa hè. Quả chín vào mùa thu và mùa đông.
Chà là Canary là một trong 24 loài cảnh quan thuộc 11 chi trong họ Cau có khả năng chịu lạnh, cũng là một trong 29 loài cảnh quan thuộc 13 chi trong họ Cau thích điều kiện chiếu sáng toàn phần.
Đặc điểm phân bố
Cây có nguồn gốc ở quần đảo Canary, thuộc vùng biển Tây Bắc châu Phi, trong vùng khí hậu cận nhiệt đới Đại Tây dương. Mật độ phân bố của loài Chà là Canary trong thảm thực vật thay đổi rất lớn từ cực Đông sang cực Tây của quần đảo. Nó cũng thay đổi tuỳ thuộc chế độ nhiệt và lượng mưa. Ở vùng đất thấp và trung bình của hầu hết quần đảo (độ cao so với mực nước biển từ 200 - 600 m), Chà là Canary mọc thành quần hợp ưu thế. Đây là một trong khoảng 600 loài cây đặc hữu của quần đảo Canary. Nó được trồng nhiều ở Côte d'Azur từ cuối thế kỷ 19 và sau đó được gặp ngày càng phổ biến ở những khu vườn dọc bờ Đại Tây dương. Hiện nay, nó là một loài cây cảnh quan được trồng phổ biến ở những vùng khí hậu sương giá trên khắp thế giới. Chẳng hạn như ở vùng đất ẩm của miền viễn tây châu Mỹ, bao gồm Arizona, California và Las Vegas, Nevada. Nó cũng được trồng phổ biến ở miền Trung Hoa Kỳ, ở vùng Nam Mỹ, vùng Địa Trung hải châu Âu, ở Australia và New Zealand. Đây là loài cây có quan hệ gần gũi với Phoenix theophrasti (được phát hiện đầu tiên ở một hòn đảo nằm ở phía Nam Hy Lạp và ở bờ biển phía Nam Thổ Nhĩ Kỳ) và Phoenix atlantica (mọc tự nhiên ở quần đảo Cape Verde). Có thể chúng đều có nguồn gốc từ một loài tổ tiên mọc ở rừng nguyên sinh nhiệt đới và cận nhiệt đới phía Nam châu Âu vào khoảng hơn 20 triệu năm về trước. Cả 3 loài này cũng có mối quan hệ mật thiết với Phoenix sylvestris, một loài bản địa của châu Á, đồng thời rất thân thuộc với Phoenix dactylifera (Chà là ăn quả).
Nhân giống
Nhân giống bằng hạt. Hạt rất dễ nhân giống; vào mùa xuân nắng ấm, những hạt tươi nảy mầm nhanh, đôi khi chỉ vài tuần sau khi gieo, nhưng thông thường 1 - 3 tháng.
Chăm sóc
Hai - ba năm đầu cần che bóng nhẹ và tưới đủ ẩm cho cây non. Như đã nêu, trong điều kiện môi trường ẩm ướt, cây non thường bị bệnh đốm lá và dễ nhiễm một số loài nấm bệnh khác, có thể phun Daconil lên lá để phòng trừ.
Giá trị sử dụng
Đây là loài cây có dáng rất đẹp, là trung tâm chú ý của nhiều nhà cảnh quan học. Trên thế giới, người ta trồng nó không vì lợi nhuận kinh tế như một số loài cùng họ: Cọ dầu (Elaeis guineensis), Dừa (Cocos nucifera), Thốt nốt (Borassus flabellifer), Chà là ăn quả (Phoenix dactylifera),... mà trồng vì vẻ đẹp tuyệt vời của nó. Để tôn tạo cảnh quan, có thể trồng đơn độc từng cây nhằm tô điểm cho vườn hoa cây cảnh, trồng thành cụm 3 - 5 cây để trang trí công viên, khuôn viên công sở, trường học, hoặc trồng thành 2 hàng dọc theo lối vào trụ sở, khu hành chính, cũng có thể trồng ven bờ nước các hồ, sông hay cả bờ biển để làm cảnh thay cây Dừa, hoặc trồng thành hàng ở giải phân cách lớn của các đại lộ. Nhiều nơi ở châu Mỹ, châu Úc, người ta trồng thành hàng trên các giải phân cách, làm cho con đường trở nên hoành tráng và thơ mộng hơn. Cần chú ý không trồng quá gần đường đi, lối lại, những năm đầu tiên gai lá có thể gây sây sát cho người qua lại, đặc biệt không nên trồng trong các trường học phổ thông, nhất là trường mẫu giáo, vì gai lá của cây non có thể đâm vào mắt khi các cháu nô đùa.
Những cây Chà là Canary ở Huế
Vòm lá của 1 trong 4 cây Chà là Canary ở Cty xăng dầu Huế
Ở Huế, hiện có 4 cây trong khuôn viên công ty xăng dầu Thừa Thiên Huế, 52B Hùng Vương. Có lẽ đây là những cây đã được nhập trồng trên cả trăm năm. Trong số 4 cây đó, chỉ có một cây cái, với kích thước nhỏ hơn 3 cây đực. Mặc dù đường kính thân cây đã đạt đến mức 45 - 50 cm, nhưng chiều cao cây chỉ từ 6,5 m (cây cái) đến 8,5 m (cây đực cao nhất), chiều dài lá chỉ từ 2,5 - 3 m. Quả chỉ dài 1,5 - 2 cm, rộng 1 - 1,5 cm. Hạt dài 1,2 - 1,5 cm, rộng 0,8 - 1,2 cm. Như vậy, so với cây ở vùng nguyên sản, cây trồng ở Huế thấp hơn, quả và hạt cúng bé hơn rất nhiều. Đây là một thích ứng sinh thái thường gặp ở thực vật, do nguồn gốc là cây thích hợp với vùng lạnh và khô, đem trồng ở vùng nóng ẩm của xứ Huế chúng ta, cây hạn chế sinh trưởng chiều cao, hệ số tương quan giữa chiều cao cây và đường kính thay đổi. Tuy thế, cây vẫn ra hoa, kết trái bình thường, và rất sai quả. Cây ra hoa vào mùa đông và trái chín vào đầu mùa xuân (hàng năm thấy chín vào cuối tháng 2 dương lịch). Theo tôi, đây là loài hiếm ở Việt Nam, có lẽ cho đến nay chỉ có 4 cây trưởng thành đã định hình ở Huế, chúng tôi chưa đọc được các tài liệu thực vật học Việt Nam công bố. Trong điều kiện khí hậu ở Huế, việc nhân giống bằng hạt cũng dễ dàng. Công ty công viên cây xanh Huế đã nhân giống hàng loạt, nhưng cây con vẫn còn nằm ở vườn ươm; hiện tại có trên 1500 cây 4 tuổi, với chiều cao chưa đến 1m, chưa đưa ra trồng. Nhiều nhân viên của công ty này đã nhầm là một loài trong chi Elaeis (phát âm là ê-le-it, nhưng họ đọc trại là ê-la-it)) nên đã gọi là cây La ít. Khi khảo sát cây ở khuôn viên công ty xăng dầu, tôi cũng được một cán bộ của công ty bảo rằng, cây này được trồng nhiều ở đường Đống Đa. Rõ ràng rằng, khi không khảo sát kỹ các đặc điểm hình thái của cây mà chỉ nhìn một cách đại khái, người ta đã nhầm nó với cây Cọ dầu, cũng như nhiều người từng nhầm cây Cọ dầu (Elaeis guineensis) với cây Đoát (Arenga pinnatata) vậy.
Bốn cây Chà là Canary ở Cty Xăng dầu HuếThật ra, mặc dù cây rất đẹp, nhưng sinh trưởng quá chậm, để có được hình dáng đẹp của cây trưởng thành, ắt cũng mất hằng vài ba chục năm. Một quãng đường khá dài khiến nhiều người e ngại. Nhưng theo tôi, điều quan trọng là vị trí trồng. Có những vị trí cần những cây sinh trưởng chậm như thế, để qua từng giai đoạn thời gian, nó phát huy được hết khả năng tôn tạo cảnh quan cần thiết. Bởi lẽ rằng, khi cây còn non, nó vẫn mang một nét đẹp riêng. Hơn nữa, chính sự sinh trưởng chậm đã khiến cho cây trở nên quý.
Như vậy, Chà là Canary là một trong những loài cây cảnh quan có giá trị thẩm mỹ, thích ứng được với điều kiện môi trường đô thị thành phố Huế, phù hợp với việc tôn tạo cảnh quan cho nhiều công trình đô thị khác nhau. Theo tôi, nên tận dụng nguồn gen quí hiếm này để đa dạng hoá hệ thống cây xanh thành Huế, làm vật liệu tô điểm cho nhiều công trình kiến trúc cổ và kiến trúc hiện đại.
Tài liệu tham khảo chính
A. Guerra - Distribution of Phoenix canariensis in the Canary Islands - International Symposium on Ornamental Palms - http://www.actahort.org/
Agence de Coopération culturelle et technique, 1977 - Nomenclature de la faune et de la flore d'Afrique au Sud du Sahara, Madagascar, Mascareigner - Hachette, Paris
Dattier des Canaries - Phoenix canariensis - Droits de reproduction et de diffusion réservés, 1999 - http://www.au.Jardin.info
Floridata Phoenix canariensis.htm - http://www.Floridata.com
J. Lima - Ornamental Palms Native to Northeastern Brazil and their Geographic Distribution - http://www.actahort.org/
Jurassic Palms, 2001 - Phoenix canariensis - Canary Island Date Palm - http://www.JurassicPalms.com
Philippe Faucon, 1998 - Canary Islands Date Palm - http://www.springhillnursery.com
Phoenix canariensis culture des palmiers resistant au froid.htm- http://www.France-Palmier.com
R. G. Turner Jr, 1996 - The Ultimate Plant & Garden Book - Chapter Ferns, Palms & Cycads - New York
Street Tree - Phoenix canariensis.htm. - http://www.Floridata.com
Các tài liệu thực vật học chưa công bố cây Chà là Canary ở Việt Nam
Phạm Hoàng Hộ (1993) - Cây cỏ Việt Nam, quyển 3 (họ Cau) - Montréal, Canada
Phạm Hoàng Hộ (2000) - Cây cỏ Việt Nam, quyển 3, (họ Cau) in lần thứ hai - Tp. Hồ Chí Minh
Lê Quang Long (2004) - Từ điển tranh về các loài cây - Hà Nội
Trần Hợp (1993) - Cây cảnh và hoa Việt Nam - Hà Nội
Trần Hợp (1998) - Cây xanh và cây cảnh thành phố Hồ Chí Minh - Tp. Hồ Chí Minh
Trần Hợp (2002) - Tài nguyên cây gỗ Việt Nam - Tp. Hồ Chí Minh
Võ Văn Chi (1999, 2002) - Những cây có ích ở Việt Nam, tập 1 & tập 2
Võ Văn Chi (2003, 2004) - Từ điển Thực vật thông dụng, tập 1 & tập 2 - Tp. Hồ Chí Minh
Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn (2000) - Tên cây rừng Việt Nam - Hà Nội
Hiện trường khảo sát
Khuôn viên công ty xăng dầu Thừa Thiên - 52B Hùng Vương - Huế (4 cây cổ thụ)
Vườn ươm của công ty công viên cây xanh ở xã Thuỷ Xuân - Huế (> 1500 cây 4 tuổi)
Vườn của văn phòng công ty công viên cây xanh Huế, Lê Duẩn - Huế (1 cây 6 tuổi)
một loài hiếm ở Việt Nam
Đỗ Xuân Cẩm
(Bài đăng ở Tạp chí Nghiên cứu & Phát triển số 3, sở Khoa học & Công nghệ Thừa Thiên Huế)
Trong hệ thống cây xanh đô thị của thành phố Huế, số lượng loài nhập nội chiếm một tỉ trọng khá lớn. Chính những loài đó đã góp phần đa dạng hoá chủng loại và hình thái, giúp cho việc tôn tạo cảnh quan mang nhiều sắc thái đặc thù. Tuy nhập nội, nhưng nhiều loài tỏ ra ưu thế sinh thái, thích nghi cao độ với môi trường sống, thậm chí có loài còn sinh trưởng phát triển tốt hơn hẳn một số loài bản địa, khiến chúng ta có thể xem chúng là những loài bản địa hoá, như Phi lao (Casuarina equisetifolia), Xa cừ (Khasya senegalensis), Nhạc ngựa (Swietenia macrophylla), Đa đề (Ficus religiosa), Đa búp đỏ (Ficus elastica),…Trong tập hợp các loài cây nhập nội đó, ngoài loài Bao báp (Adansonia digitata) - được xem là loài hiếm ở Việt Nam, đã từng thu hút sự chú ý của nhiều nhà khoa học cả nước và du khách đến Huế, đã có nhiều bài viết trên nhiều tạp chí khác nhau - còn có một loài hiếm thứ hai, hầu như rất ít người quan tâm, mặc dù có dáng dấp tuyệt đẹp và đã tồn tại trên cả trăm năm ở Huế. Đó là Chà là Canary. Đây là loài cây cảnh thân cột họ Cau được nhập nội, đã cùng nhiều loài thân cột cùng họ góp phần không nhỏ vào việc đa dạng hoá phương thức tôn tạo cảnh quan cho Huế như Cau bụng (Roystonia regia), Thốt nốt (Borassus flabellifer), Cọ dầu (Elaeis guineensis), Kè Tàu (Livistrona chinensis), Cọ cảnh (Livistona saribus), Chà là Nam (Phoenix loureiri),…
Vị trí phân loại:
Chà là Canary, tên tiếng Anh Canary Islands Date Palm, Canaries Date Palm, Canary Date Palm, Canary Date; tên tiếng Pháp Dattier des Canaries, Palmier ornemental des Canaries; tên khoa học là Phoenix canariensis Hort. ex Chabaud., thuộc chi Phoenix, tông Phoeniceae, phân họ Coryphoideae, họ Cau - Arecaceae (Palmae), bộ Cau - Arecales, phân lớp Cau - Arecidae, lớp Hành (Một lá mầm) - Liliopsida (Monocotyledones), ngành Ngọc lan (Hạt kín)- Magnoliophyta (Angiospermae).
Đặc điểm hình thái
Chà là Canary là cây thân gỗ thường xanh, dạng thân cột. Ở vùng Côte d'Azur, chiều cao cây có khi đạt tới 20 m, đường kính thân tới trên 0,6 m, vỏ thân được bao bọc bởi những vảy lớn hình những viên kim cương, do một phần cuống lá để lại khi rụng, trông rất đặc sắc và dễ phân biệt với nhiều loài cùng chi, cùng họ. Đỉnh thân mang từ 50 đến 150 lá kép thứ sinh hình lông chim, có khi dài đến 6 m, với cuống dài 0,5 - 1m, có góc đính vào thân thay đổi, lớn dần theo tuổi lá, tạo thành một vòm tán hình trứng tròn đặc trưng. Mặt dưới phiến lá chét có phủ lớp phấn trắng. Đỉnh lá chét vót nhọn thành gai cứng, cộng với những lá chét ở gốc lá biến dạng thành gai nhọn hoắt, thường gây trở ngại cho việc chăm sóc cây non. Loài thuộc dạng đơn tính khác gốc, cây cái có kích thước nhỏ hơn cây đực cùng tuổi. Cây ra hoa, kết quả hàng năm, hoa dạng bông mo dày đặc, màu vàng kem. Quả mọng nhỏ, dài đến 3,5cm, màu xanh, khi chín màu đỏ cam, ăn được nhưng không ngon. Hạt khá lớn so với kích thước quả, dài 3 cm, có rãnh sâu chạy dọc suốt chiều dài hạt, có phôi nhũ sừng chiếm hết thể tích hạt, phôi nhỏ.
Đặc điểm sinh học, sinh thái
Cây thích khí hậu khô và lạnh, ưa sáng, khi còn nhỏ cần có bóng che nhẹ; thích đất ẩm thoát nước, không chịu úng, có thể chịu được những nơi có lượng mưa lên đến 2000 - 3000 mm/năm. Tuy nhiên, ở vùng khí hậu ẩm ướt, cây con thường mắc bệnh đốm lá và dễ nhiễm một số loài nấm bệnh khác. Ở vùng nguyên sản, cây mọc tự nhiên ở cao độ 200 - 600m so với mực nước biển. Nhiệt độ thích hợp cho sinh trưởng, phát triển là từ +2 đến +5oC, cây có thể chịu được nhiệt độ -10oC. Tái sinh tự nhiên mạnh bằng hạt, sinh trưởng chậm, 3 năm đầu cây sinh trưởng rất chậm, từ năm thứ tư trở đi sinh trưởng nhanh hơn. Cây ra hoa và thụ phấn vào mùa xuân và mùa hè. Quả chín vào mùa thu và mùa đông.
Chà là Canary là một trong 24 loài cảnh quan thuộc 11 chi trong họ Cau có khả năng chịu lạnh, cũng là một trong 29 loài cảnh quan thuộc 13 chi trong họ Cau thích điều kiện chiếu sáng toàn phần.
Đặc điểm phân bố
Cây có nguồn gốc ở quần đảo Canary, thuộc vùng biển Tây Bắc châu Phi, trong vùng khí hậu cận nhiệt đới Đại Tây dương. Mật độ phân bố của loài Chà là Canary trong thảm thực vật thay đổi rất lớn từ cực Đông sang cực Tây của quần đảo. Nó cũng thay đổi tuỳ thuộc chế độ nhiệt và lượng mưa. Ở vùng đất thấp và trung bình của hầu hết quần đảo (độ cao so với mực nước biển từ 200 - 600 m), Chà là Canary mọc thành quần hợp ưu thế. Đây là một trong khoảng 600 loài cây đặc hữu của quần đảo Canary. Nó được trồng nhiều ở Côte d'Azur từ cuối thế kỷ 19 và sau đó được gặp ngày càng phổ biến ở những khu vườn dọc bờ Đại Tây dương. Hiện nay, nó là một loài cây cảnh quan được trồng phổ biến ở những vùng khí hậu sương giá trên khắp thế giới. Chẳng hạn như ở vùng đất ẩm của miền viễn tây châu Mỹ, bao gồm Arizona, California và Las Vegas, Nevada. Nó cũng được trồng phổ biến ở miền Trung Hoa Kỳ, ở vùng Nam Mỹ, vùng Địa Trung hải châu Âu, ở Australia và New Zealand. Đây là loài cây có quan hệ gần gũi với Phoenix theophrasti (được phát hiện đầu tiên ở một hòn đảo nằm ở phía Nam Hy Lạp và ở bờ biển phía Nam Thổ Nhĩ Kỳ) và Phoenix atlantica (mọc tự nhiên ở quần đảo Cape Verde). Có thể chúng đều có nguồn gốc từ một loài tổ tiên mọc ở rừng nguyên sinh nhiệt đới và cận nhiệt đới phía Nam châu Âu vào khoảng hơn 20 triệu năm về trước. Cả 3 loài này cũng có mối quan hệ mật thiết với Phoenix sylvestris, một loài bản địa của châu Á, đồng thời rất thân thuộc với Phoenix dactylifera (Chà là ăn quả).
Nhân giống
Nhân giống bằng hạt. Hạt rất dễ nhân giống; vào mùa xuân nắng ấm, những hạt tươi nảy mầm nhanh, đôi khi chỉ vài tuần sau khi gieo, nhưng thông thường 1 - 3 tháng.
Chăm sóc
Hai - ba năm đầu cần che bóng nhẹ và tưới đủ ẩm cho cây non. Như đã nêu, trong điều kiện môi trường ẩm ướt, cây non thường bị bệnh đốm lá và dễ nhiễm một số loài nấm bệnh khác, có thể phun Daconil lên lá để phòng trừ.
Giá trị sử dụng
Đây là loài cây có dáng rất đẹp, là trung tâm chú ý của nhiều nhà cảnh quan học. Trên thế giới, người ta trồng nó không vì lợi nhuận kinh tế như một số loài cùng họ: Cọ dầu (Elaeis guineensis), Dừa (Cocos nucifera), Thốt nốt (Borassus flabellifer), Chà là ăn quả (Phoenix dactylifera),... mà trồng vì vẻ đẹp tuyệt vời của nó. Để tôn tạo cảnh quan, có thể trồng đơn độc từng cây nhằm tô điểm cho vườn hoa cây cảnh, trồng thành cụm 3 - 5 cây để trang trí công viên, khuôn viên công sở, trường học, hoặc trồng thành 2 hàng dọc theo lối vào trụ sở, khu hành chính, cũng có thể trồng ven bờ nước các hồ, sông hay cả bờ biển để làm cảnh thay cây Dừa, hoặc trồng thành hàng ở giải phân cách lớn của các đại lộ. Nhiều nơi ở châu Mỹ, châu Úc, người ta trồng thành hàng trên các giải phân cách, làm cho con đường trở nên hoành tráng và thơ mộng hơn. Cần chú ý không trồng quá gần đường đi, lối lại, những năm đầu tiên gai lá có thể gây sây sát cho người qua lại, đặc biệt không nên trồng trong các trường học phổ thông, nhất là trường mẫu giáo, vì gai lá của cây non có thể đâm vào mắt khi các cháu nô đùa.
Những cây Chà là Canary ở Huế
Vòm lá của 1 trong 4 cây Chà là Canary ở Cty xăng dầu Huế
Ở Huế, hiện có 4 cây trong khuôn viên công ty xăng dầu Thừa Thiên Huế, 52B Hùng Vương. Có lẽ đây là những cây đã được nhập trồng trên cả trăm năm. Trong số 4 cây đó, chỉ có một cây cái, với kích thước nhỏ hơn 3 cây đực. Mặc dù đường kính thân cây đã đạt đến mức 45 - 50 cm, nhưng chiều cao cây chỉ từ 6,5 m (cây cái) đến 8,5 m (cây đực cao nhất), chiều dài lá chỉ từ 2,5 - 3 m. Quả chỉ dài 1,5 - 2 cm, rộng 1 - 1,5 cm. Hạt dài 1,2 - 1,5 cm, rộng 0,8 - 1,2 cm. Như vậy, so với cây ở vùng nguyên sản, cây trồng ở Huế thấp hơn, quả và hạt cúng bé hơn rất nhiều. Đây là một thích ứng sinh thái thường gặp ở thực vật, do nguồn gốc là cây thích hợp với vùng lạnh và khô, đem trồng ở vùng nóng ẩm của xứ Huế chúng ta, cây hạn chế sinh trưởng chiều cao, hệ số tương quan giữa chiều cao cây và đường kính thay đổi. Tuy thế, cây vẫn ra hoa, kết trái bình thường, và rất sai quả. Cây ra hoa vào mùa đông và trái chín vào đầu mùa xuân (hàng năm thấy chín vào cuối tháng 2 dương lịch). Theo tôi, đây là loài hiếm ở Việt Nam, có lẽ cho đến nay chỉ có 4 cây trưởng thành đã định hình ở Huế, chúng tôi chưa đọc được các tài liệu thực vật học Việt Nam công bố. Trong điều kiện khí hậu ở Huế, việc nhân giống bằng hạt cũng dễ dàng. Công ty công viên cây xanh Huế đã nhân giống hàng loạt, nhưng cây con vẫn còn nằm ở vườn ươm; hiện tại có trên 1500 cây 4 tuổi, với chiều cao chưa đến 1m, chưa đưa ra trồng. Nhiều nhân viên của công ty này đã nhầm là một loài trong chi Elaeis (phát âm là ê-le-it, nhưng họ đọc trại là ê-la-it)) nên đã gọi là cây La ít. Khi khảo sát cây ở khuôn viên công ty xăng dầu, tôi cũng được một cán bộ của công ty bảo rằng, cây này được trồng nhiều ở đường Đống Đa. Rõ ràng rằng, khi không khảo sát kỹ các đặc điểm hình thái của cây mà chỉ nhìn một cách đại khái, người ta đã nhầm nó với cây Cọ dầu, cũng như nhiều người từng nhầm cây Cọ dầu (Elaeis guineensis) với cây Đoát (Arenga pinnatata) vậy.
Bốn cây Chà là Canary ở Cty Xăng dầu HuếThật ra, mặc dù cây rất đẹp, nhưng sinh trưởng quá chậm, để có được hình dáng đẹp của cây trưởng thành, ắt cũng mất hằng vài ba chục năm. Một quãng đường khá dài khiến nhiều người e ngại. Nhưng theo tôi, điều quan trọng là vị trí trồng. Có những vị trí cần những cây sinh trưởng chậm như thế, để qua từng giai đoạn thời gian, nó phát huy được hết khả năng tôn tạo cảnh quan cần thiết. Bởi lẽ rằng, khi cây còn non, nó vẫn mang một nét đẹp riêng. Hơn nữa, chính sự sinh trưởng chậm đã khiến cho cây trở nên quý.
Như vậy, Chà là Canary là một trong những loài cây cảnh quan có giá trị thẩm mỹ, thích ứng được với điều kiện môi trường đô thị thành phố Huế, phù hợp với việc tôn tạo cảnh quan cho nhiều công trình đô thị khác nhau. Theo tôi, nên tận dụng nguồn gen quí hiếm này để đa dạng hoá hệ thống cây xanh thành Huế, làm vật liệu tô điểm cho nhiều công trình kiến trúc cổ và kiến trúc hiện đại.
Tài liệu tham khảo chính
A. Guerra - Distribution of Phoenix canariensis in the Canary Islands - International Symposium on Ornamental Palms - http://www.actahort.org/
Agence de Coopération culturelle et technique, 1977 - Nomenclature de la faune et de la flore d'Afrique au Sud du Sahara, Madagascar, Mascareigner - Hachette, Paris
Dattier des Canaries - Phoenix canariensis - Droits de reproduction et de diffusion réservés, 1999 - http://www.au.Jardin.info
Floridata Phoenix canariensis.htm - http://www.Floridata.com
J. Lima - Ornamental Palms Native to Northeastern Brazil and their Geographic Distribution - http://www.actahort.org/
Jurassic Palms, 2001 - Phoenix canariensis - Canary Island Date Palm - http://www.JurassicPalms.com
Philippe Faucon, 1998 - Canary Islands Date Palm - http://www.springhillnursery.com
Phoenix canariensis culture des palmiers resistant au froid.htm- http://www.France-Palmier.com
R. G. Turner Jr, 1996 - The Ultimate Plant & Garden Book - Chapter Ferns, Palms & Cycads - New York
Street Tree - Phoenix canariensis.htm. - http://www.Floridata.com
Các tài liệu thực vật học chưa công bố cây Chà là Canary ở Việt Nam
Phạm Hoàng Hộ (1993) - Cây cỏ Việt Nam, quyển 3 (họ Cau) - Montréal, Canada
Phạm Hoàng Hộ (2000) - Cây cỏ Việt Nam, quyển 3, (họ Cau) in lần thứ hai - Tp. Hồ Chí Minh
Lê Quang Long (2004) - Từ điển tranh về các loài cây - Hà Nội
Trần Hợp (1993) - Cây cảnh và hoa Việt Nam - Hà Nội
Trần Hợp (1998) - Cây xanh và cây cảnh thành phố Hồ Chí Minh - Tp. Hồ Chí Minh
Trần Hợp (2002) - Tài nguyên cây gỗ Việt Nam - Tp. Hồ Chí Minh
Võ Văn Chi (1999, 2002) - Những cây có ích ở Việt Nam, tập 1 & tập 2
Võ Văn Chi (2003, 2004) - Từ điển Thực vật thông dụng, tập 1 & tập 2 - Tp. Hồ Chí Minh
Bộ Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn (2000) - Tên cây rừng Việt Nam - Hà Nội
Hiện trường khảo sát
Khuôn viên công ty xăng dầu Thừa Thiên - 52B Hùng Vương - Huế (4 cây cổ thụ)
Vườn ươm của công ty công viên cây xanh ở xã Thuỷ Xuân - Huế (> 1500 cây 4 tuổi)
Vườn của văn phòng công ty công viên cây xanh Huế, Lê Duẩn - Huế (1 cây 6 tuổi)
